Kiedy trzy lata temu w Poznaniu zawiązał się Społeczny Komitet Odbudowy Pomnika Wdzięczności, nikt nie przypuszczał, że proponowane przez niego dzieło znowu wywoła kontrowersje. Bo gdy w latach 1930-1932 powstawał pierwszy pomnik Najświętszego Serca Pana Jezusa, dyskusji i sporów wcale nie było mniej. Dość powiedzieć, że prezydent Cyryl Ratajski, choć endek, zamiast wielkiego łuku triumfalnego za plecami Chrystusa gotów był postawić na koszt miasta bazylikę-wotum po drugiej stronie placu Mickiewicza. Dlaczego do tego nie doszło?
Na zdjęciu: budowa Pomnika Wdzięczności, 1932 r.
Pomysł budowy pomnika rzucono na Zjeździe Katolickim w 1920 r. w Poznaniu. W centrum miasta miało stanąć "wotum wdzięczności" za odzyskaną przez Polskę niepodległość. Zabrał się za to społeczny komitet z posłem Kazimierzem Brownsfordem, działaczem katolickim (zmarł w 1925 r.), na czele.
Pomnik wzniesiony ze składek społecznych miał mieć dodatkową wymowę - stanąć miał bowiem między byłym zamkiem cesarskim a aulą uniwersytetu, w miejscu, w którym do kwietnia 1919 r. znajdował się pomnik Bismarcka, zburzony po zwycięskim powstaniu wielkopolskim. Entuzjazm komitetu nie udzielił się jednak władzom miasta. "Kiedy na jednym ze zjazdów katolickich wysunięto projekt postawienia na tym miejscu pomnika Chrystusa, magistrat zwlekał długie lata z zatwierdzeniem tego miejsca, proponując inne rozwiązania architektoniczne i inną lokalizację" - wspominał Zbigniew Zakrzewski w "Ulicami mojego Poznania".
Mimo braku zgody ze strony władz miasta, komitet budowy rozpisał w połowie 1927 r. ogólnopolski konkurs na kształt artystyczny monumentu. W konkursie mogli wystartować jedynie artyści wyznania katolickiego. Wpłynęły 44 prace, po burzliwej dyskusji za zwycięską uznano propozycję lwowskich artystów Józefa Różyńskiego i Józefa Starzyńskiego. Organizatorzy konkursu nie byli jednak zadowoleni: w większości propozycji powtarzał się bowiem schemat z wykorzystaniem strzelistej kolumny, zwieńczonej figurą Chrystusa, która jednak wyglądała mikro w zestawieniu z wieżą zamkową. "Wyglądałaby ona tak, jak (...) zapałka obok szklanki wody"- ujął obrazowo te zastrzeżenia architekt Lucjan Michałowski.
Na zdjęciu: zwycięska praca w konkursie na Pomnik Wdzięczności, autorstwa Józefa Różyńskiego i Józefa Starzyńskiego (niezrealizowana)
Michałowski zaproponował wtedy własny projekt: formę wysokiego łuku triumfalnego z figurą Zbawiciela w jego centralnym punkcie. Michałowski, członek Wydziału Technicznego Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, znany wówczas z projektu pomnika Powstańców Wielkopolskich w Gostyniu, trafił w gusta członków komitetu. Idea spodobała się komitetowi budowy.
Pomnik miał być monumentalny - łuk triumfalny zaprojektowano na 12 metrów wysokości i 22 metry szerokości. Początkowo Michałowski zakładał, że rzeźba Zbawiciela będzie stać wysunięta kilka metrów przed łuk triumfalny, z czasem jednak zgodził się umieścić ją w centralnym punkcie pomnika. Na szczycie łuku z ciosanego dolomitu przewidziano napis "Sacratissimi Cordi Polonia Restituta" (łac. Najświętszemu Sercu - Polska Odrodzona).
Na zdjęciu: widok na Pomnik Wdzięczności od strony zamku cesarskiego.
Planowana forma pomnika nie podobała się fachowcom od architektury i planowania przestrzeni. Władysław Czarnecki, szanowany międzywojenny architekt miejski, uważał, że pomnik został źle ustawiony i był przeskalowany. "Największą wadą tego pomnika była jego źle uchwycona skala i przypadkowe ustawienie, z boku przy głównej arterii. Łuk jako brama triumfalna nie zamykał żadnej perspektywy i donikąd nie prowadził. Idea zatem chybiona - forma niezgodna z treścią i przeznaczeniem" - komentował Czarnecki w swoich wspomnieniach. I dodał, co znamienne: "Gdy przed Pewuką rzucono myśl budowy pomnika w tej formie i w tym miejscu, prezydent Ratajski proponował budowę kościoła - jako pomnika wdzięczności społeczeństwa poznańskiego za odzyskanie niepodległości. Kościół miał być wzniesiony kosztem miasta na rozwidleniu Wałów przed dyrekcją kolejową, na skwerze po dawnym cmentarzu [dziś teren obok skrzyżowania Towarowej i Alei Niepodległości - red.]. Na polecenie prezydenta wykonałem plan usytuowania tego kościoła. Propozycja ta została jednak odrzucona przez kurię arcybiskupią i komitet budowy pomnika".
Uznania czynników pomnikowych nie znalazła też idea zbudowania nowej świątyni Wdzięczności na miejscu kościoła św. Marcina, "uznawanego za dość brzydki" przez Władysława Marcinkowskiego, ówczesnego prezesa Rady Sztuki. Inicjatorzy akcji uznali, że pomnik jest formą godniejszą niż jakakolwiek świątynia. "Ostatecznie zapadła decyzja wzniesienia pomnika Wdzięczności między Zamkiem a Uniwersytetem i rozpoczęto w marcu 1930 roku prace budowlane. Pomimo głosów wyrażających zastrzeżenia, iż zamierzona budowla zasłoni widok na Operę, projekt został wykonany" - opisywał Zakrzewski.
Na zdjęciu: zuchy przebrane za smoka defilują przed pomnikiem Chrystusa Króla.
Ponad czterometrową figurę Chrystusa odlano ze spiżu, który wcześniej był... posągiem Bismarcka. Ważący około 1700 kilogramów "żelazny kanclerz" został uchwałą rady miejskiej przekazany komitetowi budowy pomnika i przetopiony w postać Chrystusa. W ten sposób ówcześni poznaniacy ostatecznie pozbyli się wspomnienia władzy zaborczej. Figurę Chrystusa przyozdobiło serce ze szczerego złota (jej współczesna kopia ma serce jedynie pozłacane). Serce ufundowały "katolickie matki miasta Poznania".
Zdaniem prof. Jana Skuratowicza pomnik był monumentalny, bo miał stanowić "zupełnie nowy, samoistny element" w tej części miasta, zaprojektowanej w początkach XX wieku przez Niemców. "Dla dojeżdżającego do centrum gościa i mieszkańca miasta nie wieża zamkowa, ale płaski, odwołujący się do innej sfery skojarzeń pomnik miał zdominować ten fragment Poznania" - pisał Skuratowicz.
Marcin Rożek był nie tylko autorem figury Chrystusa. Zaprojektował również dwa medaliony, znajdujące się w bocznych przęsłach. Na jednym artysta przedstawił papieża Piusa XI, na drugim - prymasa Polski Edmunda Dalbora, pierwszego protektora budowy pomnika. Północną stronę pomnika (niewidoczną od strony placu) przyozdabiały płaskorzeźby Kazimiery Pajzderskiej: rycerz w husarskiej zbroi i żołnierz w polowym mundurze i hełmie, trzymający karabin. W środkowej wnęce znajdowała się alegoryczna płaskorzeźba, ukazująca trzy stany współczesnej Polski, skupione pod polskim godłem: inteligencję, włościan i rzemieślników-robotników.
Do pomnika prowadziły przez plac trzy promieniście poprowadzone chodniki. Całe założenie pomnikowe i jego wykonanie kosztowało ponad 829 tys. zł, zebrane ze składek ofiarnego społeczeństwa.
Na zdjęciu: uroczystość patriotyczna pod pomnikiem, grudzień 1937 r.
Pomnik odsłonięto 30 października 1932 r. Na uroczystość przyszły potężne tłumy. Nabożeństwu przewodniczył kardynał August Hlond. "Wspaniała dekoracja miasta. Zjazd delegacyj ze wszystkich stron Polski. Imponujący udział Legjonu Wielkopolskiego" - wybijał grubą czcionką "Kurier Poznański", pismo endecji.
"Po słotnej sobocie wstawał mglisty poranek październikowej niedzieli. Na ulicach, bogato przystrojonych w sztandary o barwach narodowych i papieskich, zaroiło się od tłumów. Na dworcu poznańskim pociągi zwoziły przyjezdnych nawet z dalszych stron kraju; m.in. przybyły dorodne krakowianki w swych pięknych strojach. Pojedynczo i zbiorowo spieszyli na miejsca zbiórek sokoli, sokolice, powstańcy i hallerczycy (...)"- relacjonował następnego dnia reporter "Kuriera". - "(...) Zegar na Zamku wybił godzinę 1-szą, gdy osunęła się zasłona i ukazał się wiernym posąg Chrystusa. Uroczystą tę chwilę obwieściły szerokim rzeszom fanfary i odgłos kotłów. Kompanja honorowa 58 p.p. [pułku piechoty - red.] prezentuje broń. Równocześnie rozlegają się salwy baterji armat, ustawionych za pomnikiem. Oczom zgromadzonych ukazała się nadnaturalnej wielkości statua Chrystusa ze spuszczonymi w dół oczyma i wzniesionemi ramionami. Oświetliły ją promienie jesiennego słońca, które w tej chwili wychyliło się z poza chmur (...)".
- Niech ten pomnik będzie upomnieniem do jedności, niech ten pomnik po wieczne czasy będzie narodowi polskiemu upomnieniem do zgody i snucia tej myśli Bożej poprzez dzieje - apelował spod monumentu prymas Hlond. Uroczystość transmitowało na cały kraj Polskie Radio.
Na zdjęciu: uroczystość odsłonięcia Pomnika Wdzięczności, 30 października 1932 r.
Chrystus stał przy alei Marszałka Piłsudskiego ledwie przez 7 lat. Miejsce to awansowało do roli centrum życia publicznego międzywojennego Poznania. To pod tym pomnikiem maszerowało wojsko w Święto Niepodległości 11 listopada, to tutaj odbywały się uroczystości religijne i patriotyczne. W Narodowym Archiwum Cyfrowym zachowało się wiele ujęć pomnika, z reguły wykonanych w trakcie oficjalnych obchodów, apeli czy składania wieńców. Było to miejsce religijnych i patriotycznych uniesień.
Maria Rataj (Marianna Rudowicz) w swojej autobiograficznej powieści "Grzeszne miasto" pisała, że pomnik nie miał dobrej prasy wśród biedniejszych poznaniaków. Wspominała z przekąsem o "Jezusie tyle kosztującym i z lekka ufryzowanym", o jego sercu ze złota. I przytaczała kursującą wtedy po mieście legendę o bezrobotnym, który miał się na powiesić na figurze Chrystusa [w rzeczywistości doszło do zbitki z autentycznym faktem samobójstwa, popełnionego przez bezrobotnego na tzw. złotym krzyżu - stojącym w okresie międzywojennym przy moście Chwaliszewskim - red.].
Na zdjęciu: defilada wojskowa pod pomnikiem Najświętszego Serca Pana Jezusa.
Powojenni historycy nie nazywali tego pomnika wybitnym. Prof. Zbigniew Dworecki, autor pracy "Poznań i poznaniacy w latach Drugiej Rzeczpospolitej", nazwał go "mało udanym dziełem architektoniczno-rzeźbiarskim artystów poznańskich". Nawet dzisiejsi entuzjaści dzieła odbudowy pomnika - np. prof. Jan Skuratowicz - przyznają dyplomatycznie, że "architektura pomnika [Michałowskiego - red.] budziła szereg pytań, zarówno o kształt, jak i program ideowy".
Znaczenie pomnika Wdzięczności dla Polaków doskonale rozumieli niemieccy okupanci. Jedną z ich pierwszych decyzji po zajęciu Poznania we wrześniu 1939 r. było wyburzenie pomnika. Przeprowadzono je w październiku. Łuk triumfalny został wysadzony w powietrze i rozebrany. Figurę Chrystusa ponownie przetopiono, jednak polskim robotnikom udało się ocalić od zniszczenia dwa palce Chrystusa. Dziś przechowywane są w Muzeum Archidiecezjalnym na Ostrowie Tumskim.
W 1981 r. w miejscu dawnego pomnika Wdzięczności stanęły Krzyże - pomnik Poznańskiego Czerwca 1956.
Na zdjęciu: obchody "cudu nad Wisłą" pod Pomnikiem Wdzięczności w sierpniu 1936 r.
Wykorzystałem m.in. Kronikę Miasta Poznania nr 2 z 2001 r.
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze