25 kwietnia 1905 r. - a więc 110 lat temu - ruszyła budowa zamku cesarskiego w Poznaniu, ówczesnym Posen - garnizonowym mieście na wschodnich obrzeżach Rzeszy. Budowa zamku trwała pięć lat (1905-1910) i kosztowała budżet państwa niemieckiego astronomiczną, jak na ówczesne realia, sumę 5 milionów marek.
Zamek zbudowano według projektu Franza Schwechtena. Ale cesarz Wilhelm miał wpływ na to, jak ostatecznie wyglądała budowla. - Cesarz miał osobisty wpływ na wszelkie projekty przedstawiane mu przez Schwechtena, nie tylko zresztą w przypadku poznańskiego zamku. Przyjmował je lub ich nie akceptował, wskazywał elementy, na których mu zależało - opowiada Janusz Pazder, konsultant ds. konserwatorskich w Centrum Kultury Zamek.
- Zamek cesarski w Poznaniu był pomyślany jako rodzaj manifestacji i nie był tak naprawdę przeznaczony do rezydowania władcy. Oczywiście nadawał się do tego i wiadomo, że rodzina cesarska przebywała w nim dosyć często. Na przykład następca tronu bawił tutaj jeszcze w listopadzie 1918 roku. Natomiast Wilhelm II bywał w zamku tylko incydentalnie: istniało coś w rodzaju dorocznego "kalendarza objazdowego" cesarza i Poznania w nim nie umieszczono. Od momentu wybudowania zamku cesarz był wszystkiego trzy razy. Przyjechał w 1910 roku, gdy zamek ukończono, w 1913 roku, gdy ukończono budowę kaplicy w wieży, i po raz ostatni w 1915 roku na naradę wojenną z Hindenburgiem.
- Jaki był cel budowy tego zamku, świadczy o tym cały kontekst, w którym on powstał. To był element polityki "kulturalnego podniesienia" wschodnich prowincji Cesarstwa Niemieckiego i utwierdzenia niemczyzny na tych terenach. O tym, że zamek miał być manifestacją określonych treści, świadczą formy, po które sięgnęli Schwechten i Wilhelm II. Nieprzypadkowo więc nawiązywano do cesarskiego pfalzu (pałacu) w Goslarze, czy odwoływano się do kaplicy pałacowej w Palermo - opowiada Pazder.
- Nieprzypadkowo też we wnętrzach zamku w Poznaniu pojawiły się architektoniczne cytaty z Malborka. Palarnia na I piętrze wzorowana była na gotyckim refektarzu zamku Wielkiego Mistrza w Malborku. I nie są to bynajmniej domysły historyków sztuki. W jednym z przewodników, który ukazał się zaraz po zakończeniu budowy zamku - bo kiedy nie przebywała w nim rodzina cesarska, był on od samego początku udostępniany do zwiedzania - była mowa o tym, że na zachodzie Rzeszy istnieją średniowieczne zabytki, potwierdzające potęgę państwa, a na wschodzie nie, należało więc taki zabytek zbudować.
Franz Heinrich Schwechten, autor projektu zamku cesarskiego, zestawił monumentalną budowlę z trzech części: reprezentacyjnej, mieszkalnej (przeznaczonej dla rodziny panującej) oraz wieży z kaplicą. Część reprezentacyjna, zawierająca w sobie salę tronową, znajdowała się po wschodniej stronie zamku. Zgrupowana była wokół dziedzińca gospodarczego, którego dziś już nie ma.
Najważniejsza była imponująca sala tronowa. Znajdowała się w specjalnie wyodrębnionym, wysuniętym w kierunku południowym przedłużeniu wschodniego skrzydła zamku. Była najbardziej okazałym wnętrzem rezydencji cesarza: jej powierzchnia wynosiła 600 metrów kwadratowych, a wysokość 12 metrów. Sala tronowa w Poznaniu była więc o 100 metrów kwadratowych większa od słynnej Sali Białej w zamku berlińskim! Dwukondygnacyjne okna zapewniały jej wspaniałe oświetlenie z trzech stron. W dolnych kondygnacjach okien znajdowały się witraże, ufundowane przez hrabiego Bogdana Hutten-Czapskiego, a wykonane przez firmę Puhl und Wagner. Zastosowane w nich szkło przepuszczało w dzień światło żółte, a wieczorem - przy blasku - lamp - mieniło się złotymi barwami.
"Sala tronowa swą architekturą i dekoracją przypominała cesarskie bazyliki rzymskie. Jej program ikonograficzny gloryfikował cesarza jako spadkobiercę wielkich władców Rzeszy od Karola Wielkiego do Fryderyka II Hohenstaufa" - czytamy w katalogu "Zamek cesarski w Poznaniu", wydanym w 2003 r.
Sala wyłożona została szarym marmurem, który kontrastował efektownie z kolumnami, wykonanymi z czerwonego marmuru. Ściany rozczłonkowano arkadami, w ich górnych kondygnacjach pomieszczono balkony dla widzów i orkiestry. W środkowej arkadzie ściany wejściowej umieszczono podwójny cesarski tron z marmuru greckiego. Na ścianach znalazły się malarskie wyobrażenia ośmiu średniowiecznych władców niemieckich.
W trakcie wielkich przyjęć sala służyła jako jadalnia na 250 osób. Odpowiednią temperaturę w sali zapewniało ogrzewanie parowe z wylotami w dolnej części ścian.
Kiedy w końcu grudnia 1918 r. Polacy opanowali władzę w Poznaniu i zamek wpadł w polskie ręce, nie myślano o zburzeniu ciężkiej budowli. - Myślę, że w 1918 roku przejęcie zamku traktowano jako coś mocno symbolicznego. Oto obiekt, który miał być wyrazem dominacji niemieckiej, dostał się w polskie ręce - relacjonuje Janusz Pazder. - Bardzo szybko, bo już w 1919 roku, zamek został ustanowiony rezydencją głowy polskiego państwa, a także stał się głównym budynkiem uniwersyteckim. W okresie międzywojennym zamek traktowano więc jako symbol sprawiedliwości dziejowej. Poddawano go też różnym symbolicznym działaniom, m.in. usunięto z niego cesarski tron, który przekazano do katedry w Gnieźnie, i w to miejsce najpierw powieszono portret marszałka Piłsudskiego, a następnie ustawiono jego popiersie.
Pierwsze piętro zamku było rezydencją państwową, a parter i drugie piętro należały do uniwersytetu. Na zdjęciu Ulatowskiego z tego okresu widać "sypialnię pana prezydenta RP". - Jest to dokładnie rzecz biorąc sypialnia cesarza, ze wszystkimi sprzętami, z których on w niej korzystał. Podobnie jak w czasach cesarskich, zamek - o ile nie gościł w nim prezydent - był także udostępniany do zwiedzania. Pod koniec lat 30. ukazał się nawet poświęcony mu przewodnik - opowiada Pazder.
Zmiany te miały wpływ na wygląd i wystrój sali tronowej. W 1929 r. - w związku z przygotowaniami do Powszechnej Wystawy Krajowej - z sali usunięto tron. Pamiątkę po cesarzu Wilhelmie II przeniesiono do katedry gnieźnieńskiej. Zdarzenie to miało charakter manifestacji - katedra w Gnieźnie była bowiem do XIV wieku miejscem koronacji królów polskich. Miejsce tronu zajął kurdybanowy fotel, nad którym zawisł portret Józefa Piłsudskiego pędzla Zygmunta Grabowskiego. W 1935 r. miejsce fotela i portretu zajęło popiersie Marszałka dłuta Alfonsa Karnego. - W 1929 r. w sali tronowej zamalowano również wizerunki niemieckich władców - zaznacza Pazder.
W okresie II RP sala tronowa była świadkiem najważniejszych uroczystości - m.in. inauguracji działalności Uniwersytetu Poznańskiego (7 maja 1919 r.). Uniwersytet otrzymał prawo do dysponowania salą tronową dwa razy w tygodniu (we wtorki i czwartki). Mógł ją również wykorzystywać z okazji uroczystego otwarcia roku akademickiego i innych nadzwyczajnych uroczystości akademickich (pod warunkiem wszakże, że pracownicy uniwersytetu sami wstawią do niej krzesła).
To właśnie w dawnej sali tronowej 26 października 1919 r. podczas uroczystego rautu naczelnik państwa Józef Piłsudski mówił do Wielkopolan: - Ogarnia nas wzruszenie i z tego powodu, że znajdujemy się w sali tego samego zamku, który miał być znakiem waszego upokorzenia. W tej sali, skąd niekiedy pioruny na wasze głowy spadały!
W 1939 r. zamek przeszedł znowu w niemieckie ręce. Rezydował w nim Namiestnik Kraju Warty Arthur Greiser, który zaczął przebudowywać wnętrze, niszcząc bezpowrotnie piękne neoromańskie sale. - To, co mamy w zamku dzisiaj, to są wnętrza z okresu II wojny światowej. To miała być rezydencja Hitlera, skrojona według jego gustu. Projekty nowych wnętrz zamku były wzorowane na nowej Kancelarii Rzeszy - opisuje plany nazistów Pazder. - Niemcy hitlerowskie dystansowały się od cesarza, którego uważano za odpowiedzialnego za największą klęskę w dziejach Rzeszy. Naziści zmienili więc nie tylko wnętrza zamku, ale również jego nazwę: teraz nazywał się on Deutsches Schloss (Zamek Niemiecki). Hitler, podobnie jak cesarz, bardzo interesował się pracami w zamku i - choć najprawdopodobniej nigdy tu nie był - osobiście akceptował poszczególne rozwiązania, na przykład budowę balkonu na wieży zamkowej.
Na zdjęciach zamku z okresu okupacji widać jeszcze "fabryczny" komin górujący nad dachami. Był to komin kotłowni. W przyziemiu mieściła się kuchnia, piekarnia, cukiernia oraz pomieszczenia dla straży zamkowej i inne pomieszczenia gospodarcze. Na pierwszym piętrze zlokalizowano jadalnię.
Hitlerowi nie odpowiadał normandzko-bizantyjski styl sali tronowej. Uważał, że należy ją zmienić tak, aby "lepiej odpowiadała romańskiemu charakterowi zamku". Całościowy projekt przebudowy zamku autorstwa Franza Böhmera zakładał m.in. istotne zmiany w obrębie części reprezentacyjnej zamku. Zaplanowano i zrealizowano nowe wejście do gmachu - pod salą tronową, od strony obecnej ulicy Święty Marcin. Dotychczas bowiem do sali tronowej wchodziło się od strony dzisiejszej ulicy Kościuszki.
W związku z przebiciem nowego wejścia Niemcy zaplanowali budowę obszernego holu wejściowego na parterze wraz z monumentalną klatką schodową. Na piętro prowadzić miały schody, rozdzielające się na dwa biegi. Można było nimi dotrzeć zarówno do jadalni, znajdującej się po stronie północnej, jak i do sali paradnej. W tym drugim przypadku trzeba było przejść przez zupełnie nową Salę Okrągłą. Miała ona powstać w miejscu zlikwidowanego wewnętrznego dziedzińca i stanowić reprezentacyjny przedsionek sali paradnej. To właśnie w tym miejscu znajduje się dziś efektowny hol z przeszklonym dachem i antresolą. Według niemieckich planów, wysoką na 14 metrów Salę Okrągłą miała zwieńczyć kopuła z górnym oświetleniem. Salę miały zdobić m.in. monumentalne rzeźby dwóch mężczyzn i dwóch kobiet - symbolizujących ideał rasy aryjskiej.
Sala Okrągła nigdy nie powstała - w 1945 r. była jedynie w stanie surowym, w dodatku bez kopuły.
Podczas zimowych walk o Poznań w 1945 r. najmocniej ucierpiała wieża zegarowa, ostrzelana przez artylerię rosyjską (Niemcy mieli tam punkt ogniowy). Zdobyty zamek służył początkowo Armii Czerwonej za wojskowy lazaret.
Już w lutym w 1945 r. władze miasta zdecydowały o rozbiórce zamku. Trudno się dziwić: poznaniacy traktowali go jako symbol władzy okupantów. Według legendy, zburzeniu zamku miał się jednak sprzeciwić generał Karol Świerczewski. - Słyszałem, że miał on uznać zamek za niemożliwy do wysadzenia. Ale to nieprawda. Zniszczeniu zamku sprzeciwił się premier Edward Osóbka-Morawski, bo zamek był własnością państwa - prostuje Pazder. - Osóbka-Morawski nakazał przekazać zamek ponownie Uniwersytetowi Poznańskiemu, który pilnie potrzebował pomieszczeń. Można więc powiedzieć, że poznaniacy wyjątkowo kierowali się w tym przypadku emocjami, a po poznańsku, pragmatycznie zachował się premier w Warszawie.
Nieukończone przez nazistów pomieszczenia części reprezentacyjnej zamku stały nieużywane aż do połowy lat 60. Dawna sala tronowa została wtedy zamieniona w salę widowiskowo-kinową, a obszerne hole w jej sąsiedztwie przygotowano jako przestrzeń dla wystaw. Autorami projektu tej przebudowy byli Barbara Kozłowska i Roman Machowiak. - Położoną najbardziej na północ salę jadalną zaadaptowano w 1948 r. na potrzeby władz miasta: pełniła funkcję sali posiedzeń Miejskiej Rady Narodowej - opowiada Janusz Pazder. - Meble z tej sali do dzisiaj stoją w małej sali sesyjnej Urzędu Miasta.
W 1962 r. zamek - z obniżoną wieżą zegarową - został oficjalnie Pałacem Kultury. W 1979 r. wpisano go na listę zabytków. Dziś mieści się tu m.in. Centrum Sztuki Dziecka, Teatr Animacji, Muzeum Poznańskiego Czerwca. Budowlą administruje Centrum Kultu Zamek, które animuje mnóstwo kulturalnych przedsięwzięć w przestrzeni zamku i na Świętym Marcinie.
Ostatnia przebudowa reprezentacyjnej części zamku ruszyła w końcu 2010 r. Gdyby dziś jakimś cudem cesarz Wilhelm II mógł dziś odwiedzić zamek w Poznaniu, zapewne skręciłby sobie szyję, śledząc zawieszone w powietrzu łuki antresoli w holu Sali Wielkiej. Efektowna, nowa przestrzeń z przeszklonym dachem, wykreowana dzięki 61-milionowej inwestycji, robi wielkie wrażenie. Jest tu i nowoczesna Sala Wielka, i nowa sala kinowa - i przestronny jasny hol wystawienniczy, którego dotychczas ewidentnie w nieco ponurej budowli brakowało.
Tak, cesarz byłby zaiste zszokowany, pijąc małą czarną w nowej kawiarni na antresoli...
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze